Khalel Dosmukhamedov and his legacy

Bilingual website (Kazakh, English) dedicated to the life and work of Khalel Dosmukhamedov. - https://www.dosmukhameduly.kz/ .

KH. DOSMUKHAMEDOV - CITIZEN, ACTIVIST, SCIENTIST

Khalel Dosmukhamedov - Mashakov was born on April 24, 1883 on the bank of the river Zharypshykkan in the sands of Taisoigan Kyzylkogin district of Atyrau region (former Guryev). 
Khalel's father Mashak (1850-1909), son of Baynak (1783-1885), came from the Tumash family of the Berish tribe, and his mother Aiken was a people of her time endowed with high spirituality. 
Khalel began his education with a village mullah, then received his primary education at a one-class Russian-Kirghiz school in the town of Oyil (Kokzhar), and later, in 1903, graduated with honours from a real school in Orenburg. In the same year he entered the Imperial Military Medical Academy in St Petersburg, from which he graduated with honours on 17 November 1909, receiving the degree of Doctor of Medicine. 
During his studies at the Academy, Khalel received scholarships of the State Counselor of Adiung and the Maritime Department. 
From May 8 to August 31, 1909 he worked in the district zemstvo hospital of the Morchansky section of Cherdynsky uyezd, Perm province, combining two responsible positions, which corresponds to the modern industrial practice of graduates of higher educational institutions.
On 29 November 1909, by Order No. 51, he was appointed junior doctor to the 2nd Turkestan Rifle Battalion, where he served until April 1910. 
From 18 April 1910 to 5 March 1913 he served as a military doctor in the 2nd Military Department of the Ural Cossack Troops in the fortresses of Ilbishin and Kalmykov, first as a junior and then as a senior doctor. He was then released from military service and transferred to civilian work. 
From 1913 to 1919 he officially worked as a district doctor in Temir County. 
During the First Russian Revolution (1905-1907), he participated in the Congress of Delegates of Five Regions in Orenburg, where he was elected a member of the Central Committee of the first political organisation in the history of Kazakhstan - "Kazakh Constitutional Democratic Party". 
On 19 April 1917, at the regional congress of Kazakhs in Orenburg, he was elected chairman of the Ural Regional Kazakh (Kyrgyz) Committee. 
From 21 to 28 July and from 5 to 13 December 1917 he took part in the National (All-Kirghiz) Congresses in Orenburg. At the last congress, the governmental body "Alash-Orda" was established, in which Khalel held the post of zemstvo head until the establishment of Soviet power. 
In May-June 1918, together with Zhansha, Dosmukhameduly attended the reception of Lenin and Stalin, where he received permission to create an autonomy of Kazakhstan and was paid 12 million rubles. 
In May 1918 he set up an autonomous government, the 'Provisional Government of Oyil'. 
On 11 September 1918, the "Provisional Government of Oyil" was dissolved and replaced by the "Western Branch of Alash-Orda" under the leadership of Zhansh and Khalel Dosmukhamedov. 
In early 1920, the Alash-Orda government officially ceased to exist, and Khalel was brought in to work for the Soviet government. 
From 1920 he taught at the Institute of Public Education in Tashkent, while also working as a resident in the clinic of the Medical Faculty of the University of Central Asia. 
In 1921 he became the chairman of the Scientific Commission of the Turkestan Republic, in 1922 a member of the board of the People's Commissariat of Health, and from 20 November 1924 the head of the Medical and Sanitary Department of the People's Commissariat of Health. 
On 18 April 1924, he was appointed chairman of the Central Commission for Combating Epidemics. 
In 1923, he was a member of the Talap Society and editor-in-chief of the journal Sana. 
From 1925 he headed the Eastern Department of Kazgosizdat. 
In 1926 he became deputy rector of the Kazakh Pedagogical Institute, and in 1927-1928 he headed the Commission for the Organisation of the Kazakh State University. Until 1 October 1929 he held the post of Vice-Rector of the University. 
In 1924 he was elected corresponding member of the Central Bureau of Local History of the Academy of Sciences of the USSR, in 1927 he received the title of associate professor, in 1929 - professor. 
He was actively involved in public work: he was a member of the Kazakhstan Society of Local History, a member of the scientific section of Rabpros, chairman of the terminology committee under the Kazakhstan government, etc. 
As a result of Stalin's repressions, he was exiled to Voronezh on 14 September 1930. 
After the period of exile (15 September 1935), he continued to work at the Voronezh Institute of Advanced Medical Education and headed the clinical and laboratory department of the city polyclinic. 
However, at the height of Stalin's terror, he was arrested in Voronezh on 28 July 1938 and sentenced to death in Almaty on 23 April 1939. 
Wife - Sagira Zhumagalieva
Children: Rabiga (1909), Әdilhan (Әlikhan) (1912), Saule (1913), Karashash, Tөle, Dәmetken (1928). They survived all the hardships of being "children of the enemy of the people", but thanks to their mother, Sagira, they received an education and became worthy members of society.

KHALEL DOSMUKHAMEDOV - SCIENTIST-DOCTOR

Khalel Dosmukhamedov selflessly fought the plague that swept southern Russia and western Kazakhstan. 
He was instrumental in saving the Ilbisha, Temir and Taisoigan populations from mass extinction due to a plague epidemic. 
Beginning in 1914, he published dozens of articles in the pages of the newspaper "Kazak", detailing the prevention of various diseases, their symptoms, methods of treatment and the medicines used. 
His extensive article "Zhukpaly aurular" ("Infectious Diseases") was published in issues №60 and №602 of the newspaper "Kazak" for 1914. 
On the basis of his work on plague control, he wrote the seminal work "How to Combat Plague among the Kazakh Population" (128 pages), which was published in Tashkent in 1924. 
From 1920 Khalel worked as an assistant doctor at the hospital of the Medical Faculty of the Central Asian University in Tashkent. 
In addition to teaching, he was Head of the Planning and Organisation Department of the Health Committee of the Kazakh ASSR. 
In 1927 Kh. Dosmukhameduly received the title of associate professor in 1927 and professor in 1929. 
In 1930 he was unjustly suppressed and sent into exile to Voronezh, where he taught at the Institute for Advanced Training of Doctors in the Department of Social Hygiene and Health Organisation until 1937.

KHALEL DOSMUHAMEDOV IS A HISTORIAN.

In 1923 in Tashkent, Khalel Dosmuhameduly wrote a scholarly commentary on the epic 'Kenesary-Nauryzbay' collected by Әbūbәkir Divayev and published it in a separate book. In this work he made a detailed analysis based on historical data. 
He explained his aims as follows 
- To prove the authenticity of the words of the poet Nysanbai, the author of the epic. 
- To present the historical poem as a model for school education. 
- To describe how the epic was handed down from generation to generation. 
- To show an example of the publication of collected folk works. 
He also commented on the names of historical figures, place names and obscure words, and gave a brief historical overview of Abylai Khan, Kasym Khan and Kenesary Kasymov. 
Khalel Dosmuhamedov used in preparing the research: 
- Shakarim's historical work,
- Akhmet tөre Kenesaryuly's work 'Kenesary and Sydyk tөre', 
- Russian books about Turkestan and Zhetysu, 
- Oral information from famous people of the time: Konyrkozha Kozhykuly, Mukhammetzhan Tynyshbayuly, Satarkul Dikanbayuly (grandson of Zhankarysh), Ishangali Aralbayuly, Әzimkhan Akhmetuly (grandson of Kenesary) and others. 
He researched the largest popular uprisings of the XVIII-XIX centuries - Syrym Datuly, Isatay Taymanuly and Makhambet Utemisuly, Kenesary Kasymov. In his work "Brief Information on Isatay Taymanov's Movement" he gave a deep scientific analysis of the people's movements: 
> The result of Isatai's rebellion was the relocation of 1869-1870. The fire Isatai lit smoldered for almost 40 years and then flared up again.... 
> But there was no unity among the rebels. There was no leader who could unite the entire Younger Juz. The rebel leaders - Alasha, Seyil, Baibakty, Berkin, Tabyn Aldash, Dauit, Shekti Yeset, Adai Isa - could not go beyond their own clan, could not take the rebellion to a wider level. 
In this way, Khalel Dosmukhamedov scientifically substantiated the course and consequences of the century-long popular movement in the Younger Juz.

KHALEL IS A LITERARY SCHOLAR, FOLKLORIST, ETHNOGRAPHER

The scientist, who possessed outstanding research abilities, in his works "Sherniyaz sheshen" (1925), "Legend about the construction of madrasah Kөgiltash in Bukhara" (1927), The Chronicle of Batyr Zhalantus on the Construction of Madrasahs “Tillә-қari” and “Shirdar” in Samarkand (1926), compared folklore legends with historical and ethnographic data and paved his way in the study of the ancient history of our people.
The culmination of Khalel's work in the field of folklore is the essay "Literature of the Kazakh People" (1928). In this work he did an excellent job of classifying types of oral folk art. Khalel was one of the first scholars to consider folklore in unity with ethnographic data. The importance of this work is all the greater in our time, when national traditions and national consciousness are being revived.
The scientist published a rare example of oral folk art - 'aitys with spirits' - in the journal 'Sana' (1924, no. 2-3). He then went on to express his hypothesis on the origin and genesis of this oldest type of aitys, which was a valuable contribution to science.

KHALEL COLLECTED SAMPLES OF ORAL FOLK ART, ENRICHING OUR SPIRITUAL HERITAGE

On the basis of the materials he collected, Khalel prepared and published a preface and commentary to the books "Words of the Poet Murat" (1924), "Alaman" (1926), "Isatay-Makhambet" (1925). These three books are widely used in reprinting and researching the heritage of such poets as Makhambet, Murat, Ygylman, Kalniyaz and many others. 
It is also to Khalel's merit that he was the first to honour the memory of the batyrs Isatay and Makhambet, who raised the spirit of the people and led them forward, by erecting a monument to them in words and making their names known to the entire Kazakh people. In 1924, his little article 'Kazakh Batyrs: Isatay and Makhambet' was published in the journal 'Saule' ('Kazakәdebyet - bilim kurasymy', No. 3, supplement to 'Akzhol', No. 416).

KHALEL IS THE FOUNDER OF THE SCIENCE OF MAHAMBET

In his small research work 'Makhambet batyr', he reveals the origin of the batyr and notes Makhambet was not only a batyr, but also a zhyrau and a dombrist. He also stresses: 'He was a man of a fiery character... Makhambet was able to ignite the people and carry them away with him.
Makhambet was an outstanding zhyrau, but much of his work has been lost. Khalel used 'words preserved among the people', recorded by the poet Murat. 
Makhambet was an outstanding zhyrau, but much of his work has been lost. Khalel used 'words preserved among the people', recorded by the poet Murat. 
In his studies 'Kazakh batyrs: Isatay-Makhambet' and 'Makhambet batyr', he has comprehensively highlighted the environment in which these two outstanding heroes grew up, their origins, the political and social environment of the time, the double oppression by the Tsarist government and Khan Zhangir. Khalel gave a detailed account of how they led an armed uprising for the freedom of their people and sacrificed their lives for this struggle.
In 1924, he published the book 'Words of the Poet Murat' in Tashkent. In the preface to the book he said: A person writing the history of the Kazakh people cannot ignore the words of such poets as Murat.
On the one hand, Murat was a chronicler who knew the past; on the other, he was a popular poet who expressed the sorrows and aspirations of his people. His work is invaluable for the history of literature,' he concluded.
In the book, he gave explanations to 248 names found in the dastans 'Yish kiyan' and 'Saryarka', and in the zhyrs 'Kaztugan', 'Shalkiiz', 'Atten bir kap duniye-ai' and 'Karasai-Qazi'. Among them, he explained 62 personal names and 186 geographical names, indicating their exact location. This testifies to Khalel's profound knowledge of toponymy.
Khalel played a great role in compiling the shezhire of the Kazakh people. He wrote that within the Younger Juz there are the tribes of Әlim, Bayuly and Zhetiru, which together are called Alshyn, and the people call themselves ‘Үsh Alshyn’. 
The scholar listed in detail the 25 clans that inhabited the Younger Juz, indicating the areas of their settlement in Kazakhstan and quoting the battle cries (uran) of each clan.

HALEL – LINGUIST

Khalel Dosmukhamedov was the founder of Kazakh terminology, a linguist who left an indelible scientific legacy. He conducted research into the phonetics and orthography of the Kazakh language, literary language and the history of Turkic languages.
In 1924, the scientist published a book in Tashkent entitled 'The Law of Singharmonism in the Kazakh-Kirghiz Language'. In this work he wrote: 'Singharmonism, when we speak in Kazakh, means coherence, similarity'.
Syngarmonism is a special feature unique to the Turkic language..... Instead of the term 'harmony of vowels', we consider it more correct to use the term 'harmony of sounds'. There are no words or word changes in the Kazakh-Kyrgyz language that do not obey the law of syngarmonism,' he concluded.
Khalel is a scientist who has developed and implemented a scientific programme for the spiritual development of our people.
In 1923, the Talap Society was founded in Tashkent, the capital of the Turkestan Autonomous Republic. Khalel Dosmukhameduly was one of its six ordinary members. The Society was engaged in important and urgent tasks necessary for the people: 
A) the study of the literary language of the Kazakh-Kyrgyz peoples, scientific terminology, orthography and other linguistic issues;
B) the study of architectural art;
C) the organisation and improvement of the educational system in Kazakh-Kyrgyz schools;
D) the support of writers and artists of the Kazakh-Kyrgyz peoples.
Khalel Dosmukhamedov not only contributed to solving the above-mentioned problems of 'promoting the cultural development of the Kazakh-Kirghiz people', but also bore the brunt of this work for seven years. In doing so, he illuminated his people with the light of cultural enlightenment.

KHALEL - SCIENTIST-EDUCATOR, ORGANISER OF KAZAKH SCHOOLS AND HIGHER EDUCATION INSTITUTIONS

From 1920 Khalel worked as a teacher at the People's Educational Institute in Tashkent.
In 1923 he became Chairman of the Scientific Council of the Turkestan Republic.
From the same year he headed the 'Kyrgyz-Kazakh Educational Commission'.
He was also one of the founders of the Talap Society, established to develop the culture of the Kazakh-Kyrgyz people.
Together with Kazakh figures such as T. Zhurgenov and S. Saduakasov. Khalel gave speeches and wrote articles arguing for the establishment of national higher education institutions.
In October 1929, the Kazakh State University (now KazNPU) was opened in Almaty on the basis of the Pedagogical Institute in Tashkent. Khalel took an active part in its organisation and was appointed first vice-rector.
In 1924 Khalel was elected a corresponding member of the Central Bureau of Local History of the Russian Academy.
He was promoted to associate professor in 1927 and professor in 1929.
At that time, when Kazakh schools were being opened en masse in different regions, he actively participated in the creation of a new educational system, the development of textbooks in the national language, and also had a great influence on the writing of textbooks on psychology, pedagogy and literature by such scientists as M. Zhumabaev, J. Aimauytov, M. Omarkhanov, Әuezov and others.
Khalel skilfully combined educational activities with the publication of textbooks in Kazakh, writing science textbooks in his native language.
In the 1920s, he made a significant contribution to the development of science and education in the Kazakh steppe, promoting the opening of boarding schools for nomads, the production of educational materials, teacher training and the development of various scientific fields.

KHALEL IS A SCIENTIST WHO WAS THE FIRST TO WRITE SCIENCE TEXTBOOKS IN HIS NATIVE LANGUAGE

The eminent scientist, who was working on the first science textbooks in his mother tongue, was aware of the responsibility of this task and wrote:
 'Up to that time there was not a single book on science in Kazakh, except for Akhmet's 'Til-qural'. Since we had no model, it was extremely difficult to write a scientific book. The Kazakh language was not adapted to the scientific style, its terminology was not yet organised. Therefore, it was time to familiarise the Kazakh language with science and direct it in a scientific direction.
When translating scientific knowledge into our language, the most important thing is the correct and understandable translation of scientific terms. Giving correct and understandable scientific terms in Kazakh is a very difficult task. Although creating scientific terminology is difficult at first, it is a very necessary task.
In the first books, therefore, the development of appropriate scientific terms is more important than the pursuit of artistic expression and the slenderness of language.
This first extremely responsible, complex and labour-intensive work in the history of Kazakh science was carried out by Khalel Dosmukhamedov. It gave Kazakh readers the opportunity to study science in their mother tongue.
His book 'Zhanuarlar' ('Animals') was first published in Tashkent in 1922 with a print run of 35,000 copies. Later, in 1927, it was reprinted in Kyzylorda and Moscow.
His other works are: 
- ‘Natural Science’ - 1922. 
- ‘Preservation of pupils’ health’ - Tashkent, 1925. 
- ‘Physiology of Man’ - Kyzylorda-Moscow, 1927. 
- Kazakh-Russian dictionary of natural sciences 
- ‘About bony fishes’ - 1928.

KHALEL IS A JOURNALIST, TRANSLATOR AND PUBLISHER

From 1913, Khalel took up the pen and began to participate in the work of the press. During this period he regularly wrote articles for the newspapers Oral, Pikir and Kazak.
Khalel wrote scientifically significant articles on language, public education, history, medicine and treatment in the pages of newspapers and magazines such as 'Sholpan', 'Akzhol', 'Yenbekshi kazak', 'Saule'. He founded the magazine Sana under the Kyrgyz-Kazakh Commission and became its editor.
In 1923 he headed the department of the State Scientific Publishing House of Turkestan.
Together with Professor Polivanov, Khalel prepared for printing and edited the book "Additional materials to the history of Sultan Kenesary" (1923), as well as collections of zhyrs "Kyz Zhibek" (1923) and "Kenesary-Nauryzbay" (1923).
In 1923, Khalel opened the journal "Sana" under the "Kazakh-Kyrgyz Commission" and became its editor. The magazine set itself the task of working in 52 directions in the field of public education, and most of them were successfully implemented.
He also worked on popular science translations, broadening the horizons of readers. Khalel translated books by Y. Vanger: 'Stories about how our body is organised and works' (Denelerimizdinң tүzelui men zhұmys қыluy, 1924) and 'Stories about the life and organisation of plants' (Өсімдімдіктердің тіршілігі мен түzelui туралы әңгімелер, 1924). He also wrote a book in Russian in 1918 and 1924 entitled 'How to fight the plague among the Kazakh population'.

Volume One. Mental Health
Kh. Dosmukhamedov
Year of publication: 2017
Number of pages: 432
Publisher: "Arys", Almaty
Information about the book: 
Dosmukhameduly Kh. Work: The first volume. Health of the soul / Compiled by Professor G. Anes. - Almaty: Arys Publishing House, 2017. - 432 pages + 16 pages of illustrations. 
For the first time a complete three-volume book of the works of the outstanding statesman and public figure, leader of the "Alash" movement, Professor Khalel Dosmukhamedula (1883-1939) is published. The first volume of his selected works includes works on Kazakh history and genealogy, literature and language. The book is intended for all those interested in Kazakh intellectual culture, especially students, postgraduates and young specialists.

Volume Three. Animals
Kh. Dosmukhamedov
Year of publication: 2017
Number of pages: 536
Publisher: "Arys", Almaty
Information about the book: 
Dosmukhameduly Kh. Work: Third volume. Animals / Compiled by Professor G. Anes. - Almaty: Arys Publishing House, 2017. - 536 pages. 
For the first time a complete three-volume book of the works of the outstanding statesman and public figure, leader of the “Alash” movement, Professor Khalel Dosmukhameduly (1883-1939) is published. The third volume of his selected works includes the textbook "Animals", published at the beginning of the XX century and reprinted three times in three books. The book is intended for all those interested in Kazakh spiritual culture, especially students, postgraduates and young specialists.

 Volume Three. Animals
Kh. Dosmukhamedov
Year of publication: 2017
Number of pages: 536
Publisher: "Arys", Almaty
Information about the book: 
Dosmukhameduly Kh. Work: Third volume. Animals / Compiled by Professor G. Anes. - Almaty: Arys Publishing House, 2017. - 536 pages. 
For the first time a complete three-volume book of the works of the outstanding statesman and public figure, leader of the 'Alash' movement, Professor Khalel Dosmukhameduly (1883-1939) is published. The third volume of his selected works includes the textbook "Animals", published at the beginning of the XX century and reprinted three times in three books. The book is intended for all those interested in Kazakh spiritual culture, especially students, postgraduates and young specialists.

 Alaman 
Kh. Dosmukhamedov
Year of issue: 1991 
Number of pages: 176 
Publisher: Ana tili, Almaty 
Information about the book:Dosmukhameduly Kh. Alaman (Compilers, authors of the foreword and comments - Garifolla Anes, Amankos Mektepov, Shamshadin Kerimov) - Almaty: Publishing house ‘Ana tili’, 1991. - 176 pages. 
Outstanding scientist, doctor, historian and public figure Khalel Dosmukhameduly, who became a victim of Stalinist repressions of the 1930s, left valuable works on the history and theory of literature, as well as on language issues. He collected samples of Kazakh literature and compiled the chrestomathy ‘Alaman’. In this work, the author analyses the works of Makhambet Өtemisuly and Murat Monkeuly in a deep and scientifically sound manner. He also studied the laws of harmony of sounds in the Kazakh and Kyrgyz languages. These works, which have not lost their relevance, have become available to readers again after almost seventy years.

  Volume Three. Animals
Kh. Dosmukhamedov
Year of publication: 2017
Number of pages: 536
Publisher: "Arys", Almaty
Information about the book: Dosmukhameduly Kh. Work: Third volume. Animals / Compiled by Professor G. Anes. - Almaty: Arys Publishing House, 2017. - 536 pages. For the first time a complete three-volume book of the works of the outstanding statesman and public figure, leader of the 'Alash' movement, Professor Khalel Dosmukhameduly (1883-1939) is published. The third volume of his selected works includes the textbook "Animals", published at the beginning of the XX century and reprinted three times in three books. The book is intended for all those interested in Kazakh spiritual culture, especially students, postgraduates and young specialists.

 Khalel Hakim close to his people
Tolegen Zhanabayuly
Year of publication: 2018
Number of pages: 206
Book details:A great personality of the Kazakh people, one of the two leaders of the Western branch of the Alash Orda, a statesman and public figure, an outstanding scientist, Professor Khalel Dosmukhamedov is a figure about whom one can talk endlessly. Tolegen Zhanabayuly, writer, local historian, honorary journalist of Kazakhstan, laureate of the prize of the Union of Journalists of Kazakhstan, honorary citizen of Kyzylkogin district, in his publicistic narrative tells little-known facts about the life of the scientist, his homeland, family and environment. The book also describes important moments related to the return of Khalel Dosmukhamedov's name to the nation, including both joyful and difficult episodes. The publication is intended for a wide readership, teachers and students of educational institutions.

https://drive.google.com/file/d/1G46I-qrmlTCk1Q1z2FGacfB9mrhPWBID/view?usp=sharing

Оқушының саулығын сақтау.
Сохранение здоровья учащихся.
Maintaining the health of students.
Anarbek Regina
Year of publication: 2023
 Number of pages: 20
About the book:The book of the great scientist, public figure, educator and naturalist Khalel Dosmukhameduly "Okushynynynң saulyғyn saqtau" was translated into three languages (Kazakh, Russian, English) and is intended for all students.

https://drive.google.com/file/d/1DoA1z1KdWXpC-dCaJspRa1lvkWAQNm9v/view?usp=sharing

Selected works
Alaman
Enlightener Khalel
Alaman
Animals
Khalel is the ruler of the people
Physical health
A person with a high pedestal
Mental health
Khalel Dosmukhameduly selected works

On 23 May 1994, by the decision of the Cabinet of Ministers, the Atyrau Pedagogical Institute was given the name of an outstanding scientist, Professor Khalel Dosmukhamedov. The return of the name of the great scientist Khalel Dosmukhamedov has opened up opportunities for the study of his diverse and inexhaustible scientific heritage, as well as for the in-depth study of his pedagogical heritage.
For the purpose of further improvement of higher education, development of the system of training of specialists and scientific and pedagogical personnel in the region, the Cabinet of Ministers of the Republic of Kazakhstan by its decision of 2 June 1994 transformed the Atyrau Pedagogical Institute named after Khalel Dosmukhamedov into the Atyrau University named after Khalel Dosmukhamedov.
It included: 
- Atyrau Branch of the Kazakh National Technical University, renamed Khalel Dosmukhamedov Institute of Oil and Gas at Atyrau University; - Aktau Branch of the Khalel Dosmukhamedov Atyrau Pedagogical Institute; - Atyrau Pedagogical College; - Atyrau Polytechnic College; - Regional Institute for Teacher Training.
The scientific legacy of the outstanding scientist has been included in the research plans of the teachers of some departments of Atyrau University named after Khalel Dosmukhamedov.
Since 2003, in accordance with the decision of the Academic Council of the University, the course "Halelology" has been included in the curricula of all faculties of the University. In the same year, under the editorship of Professor K.B. Seitaliev, Doctor of Pedagogical Sciences, and Associate Professor G. Bazargaliev, Candidate of Pedagogical Sciences, the course programme and textbook "Halelology" in the volume of 15 p.l. were published.
In addition, a Halel Studies research centre has started work at the university from November 2024.

                                                                                                Solemn ceremony of laying flowers at the bust of
                                                                                                 H. Dosmukhamedov and honouring his memory.
                                                                                                    Dosmukhamedov and honouring his memory

Халел Досмұхамедов ғұлама ғалым ағартушы педагог

Халқымыздың тарихында белгілі орны бар, ұлтымыздың рухани өрлеуі мен дамуына айтарлықтай үлес қосып келе жатқан өңірлердің бірі – бүгінгі Атырау облысының аумағы екені баршаға аян. Ежелгі халқы өз алдына ұлыс болып, іргесін бекіте бастаған алмағайып заманнан бері Атырау өңірінің теріскей жағында шалқып жатқан ұлан-ғайыр даланың тарихи рөлі бүгінгі таңда зерттеушілерді тоқтаусыз қызықтырып келеді. Есте жоқ ескі дәуірлерде осы өңірден қаншама батырлар, ақын-жыраулар, ділмәр шешендер мен данагөй билер шықты десеңізші! Атыраудың арыстары қазақ сахарасының қоғамдық өмірінде өз қолтаңбаларын қалдырған алыптар еді.
Біз осы Атырауда өлкесінің арғы-бергі тарихына көктей шолу жасап, оның кейбір маңызды кезеңдерін тәптіштей таразылап жатуды жөн көрмедік. Біздің міндетіміз – отандық тарихымыздың көлеңкелі тұстары мен ақтандақ ақиқаттарын халқымен қайта қауыштыру.
Ұзақ жылдар бойы, кеңестік идеологияның кесірінен тар қапаста қамалып, қуғын – сүргіннің құрбаны болған арыстар есімін ел тарихына енгізу – кейінгі ұрпақтың азаматтық борышы. ХХ ғасырдың бас кезеңінде қазақ жеріне шуағын шаша бастаған ағартушылық, ұлт – азаттық қозғалыстарының танымал өкілдері осынау қасиетті топырақтан да көптеп шықты.
Солардың бірі, тіпті бірегейі – осы баяндамаға арқау болып отырған Халел Досмұхамедов. Халелдің қазақ халқы үшін, өзінің ұлы отаны Қазақстанның келешегі үшін сіңірген, артына қалдырып кеткен елеулі еңбектері бүгінде бағалауға тұрарлық.
ХХ ғасырдың басындағы қазақ қоғамындағы саяси өмірдің бел ортасында Халелдің қайраткерлік іс – қабілеті ардагер азаматты ұлтының ұраны боларлық биік дәрежеге көтергені рас. Арпалыс кезеңдерде өткізген өзінің қысқа ғұмырында ол дархан дарынын, қарымды қабілетін және еңбекқорлығын мейлінше өз деңгейінде көрсетіп кеткен азамат.
Табиғатынан талантты тұлға – Халелдің қалыптасқан ортасы – қазақтың бақ қонған киелі ауылы мен ел билігін тізгіңдеген билер ортасы еді. Ол өзінің ана тілі – қазақ тілімен бірге латын, араб, парсы, түрік, орыс, неміс және француз тілдерін тиісті деңгейде еркін меңгере біліпті. Осынау көп тіл білетін полиглоттық қасиетті ұлы ғұламаның жан – жақты дарынын ашып көрсетуге септігін тигізді десек, шындықтан алыстай қоймаймыз. Ол тілдің бүлкілдеп соғуын тамыршыдай тани білген сезімтал лингвист, фольклорист, тарихшы- этнограф және аудармашы болған.
Жан – жақты білімінің арқасында биология, зоология, медицина салаларында мән – маңызды жоғары көптеген еңбекткр жазды. Тіпті, Халел Досмұамедұлының бүгінгі таңда биология ғылымының қазақ топырағында өсіп - өркендеуі үшін қосқан үлесі, сонымен бірге оның лингвист ретіндегі еңбектері әлі күнге дейін толық талқыға түспей келеді.
Бұл кісінің азды – көпті зерттеліп, жұртшылықтың, тарихшы зиялыларымыздың назарын аудартып келе жатқан қырларының бірі – оның ұлт – азаттық күрес жолындағы саяси еңбегі, қоғам қайраткері ретіндегі халқына сіңірген қызметі. Бүгінгі ұрпақтың басым көпшілігі, егер білетін болса, Халелді, ең алдымен, нақ осы қырынан таниды және бағалайды. ХХ ғасырдың басындағы қазақ қоғамындағы демократиялық ой – пікірдің қалыптасып, ұлттық ұран дәрежесіне дейін дамытуына тікелей ықпал еткен саяси қайраткерлер саясат аренасына талай алып ой иелері мен қарымды қайраткерлерді көтерді. Ұлт санасында сан ғасыр тұншығып жатқан азаттық идеясын ұлт ұраны деңгейіне жеткізіп, оны іс жүзіне асыра білді. Қазақ халқының тарихында еңселері биік, жүздері жарқын, есімдері алтын әріптермен жазылар ұлт зиялыларының қатарынан Алаштың қайраткер ұлы Халел Досмұхамедұлы да көрнекті орын алады.
Ұлтының басқа жұртпен терезесі тең, тәуелсіз ел болуын мақсат тұтқан қазақтың ат төбеліндей зиялы қауымы Алаш есімін ұран қылып, қаншама қайрат жасаса да, қол астындағы халыққа Кеңес өкіметі саясатының зорлықшыл әдістерін де мойындап, қолдарынан келгенше туған халқына игі қызмет көрсетуге әрекет етті. Зиялы қауым өкілдері ұстараның жүзіндей жалт – жұлт еткен саясаттан амалсыз бас тартып, халқының келешегі жолында мәдени ағартушылық қызмет атқарды. Қазақ халқының санасын жайлаған дерттің емін біліп, қараңғыда қарманған халқын жарыққа жетелеген ұлт зиялылары енді өздерінің терең білімі мен қолдан келер жақсылығын халқының жарқын болашағына арнады.
Алащ үкіметі таратылған соң, қазақтың озық ойлы зиялылары Кеңес өкіметінің мәдени – ағартушылық жұмыстарына, елдегі мәдени қайта құру істеріне белсене араласады. 1920 жылдың күз айларында ол Қазақтың халық ағарту институтына оқытушы болып қызметке тұрғаны белгілі. Сонымен қатар Халел Орта Азия университеті медицина факультетінің ауруханасында ординаторлық қызмет жасайды.
... 1923 жылы Түркістан Республикасына қарасты ғылыми кеңестің төрағасы болып сайланып, мемлекеттік ғылыми баспаның бөлім жеткшісі міндетін де қоса атқарып жүреді... Кеңес өкіметі қатарындағы Түркістан автономиялық республикасы құрамына Қазақстанның біршама жері мен халқы кіретін еді. Республиканың орталығы Ташкент қаласында қазақтың озық ойлы азаматтары бірлесе жемісті еңбек етті. Кезінде кеңестік идеологияға қарсы шығып, тәуелсіз ұлттық мемлекет құруды мақсат тұтқан ұлт зиялылары жаңа өкімет тарапынан өздеріне деген сенімсіздік пен суық қабақты сезіне жүрсе де, халқының ертеңі үшін ұлт тағдырына бей – жай қарай алған жоқ. Осы бір аласапыран кезеңде қазақ қоғамында қалыптасқан жергілікті ұлт зиялыларының ағымы мемлекет саясаты мен ұстанған идеялары арқылы бір – біріне қарама – қарсы келсе де, олар заман ағысына қарай қандай жолды таңдаса да, алдарына қойған мақсаттары біреу – ақ – ол халқына, ұлтына қызмет ету еді. Осы мақсатта ардагер азаматтарымыз барлық идеялық тартысты тоқтатып, бір арнадан табылып, жұмыла жұдырық болып, қиын – қыстау кезеңде бір – біріне сүйеу бола білді.   Міне, біздің халқымыздың тарихына бұйырғаны, алайда тар маңдайға сыймай кеткен, қайталанбас зиялы қауымның қыруар еңбегінің бір көрінісі.
Біз Сейфулиннен Жұмабаевты, Жандосовтан Тынышбаевты, Нұрмақовтан Ермековты, Сәдуақасовтан Бөкейхановты, Рысқұловтан Досмұхамедовты бөліп-жарып, олардың еңбектері мен қызметтерін жеке-жеке көрсетуге, бірінен бірін жоғары коюға абай болуымыз керек. Бұл азаматтардың қай-қайсы да бар өмірін халқына арнап, сол жолда өздерін құрбан еткен жандар.Өздерінің от-жалын ғұмырында бірін-бірі толықтырған қазақтың келбетті ұлдары еліне баға жетпес еңбек еткен асыл тұлғалар еді.
Кешегі тар заманда қуғын-сүргінде жүрген Алаштың ардагер ақыны Мағжан Жұмабаевты Сәкен Сейфуллин қызметке тартса, қазақтан шыққан тұнғыш теміржол инженері Мұхаметжан Тынышбаевты Тұрар Рысқұлов Түрксиб теміржол құрылысының штабына әкеп отырғызды. Халел Досмұхамедұлы да Рысқұловтың тікелей көмегімен республиканың мәдени-ағартушылық саласына жұмысқа тартылды. Міне,Ташкенттегі зиялы қауым ортасында Халел Досмұхамедовтың ғалымдық, ұстаздық, қайраткерлік болмысы жарқырай көрінеді . Қазақтың асыл арыстарының 1920-1937 жылдардағы өмірі мен қызметінің әрбір күні қауіп-қатер, жала, қуғындалумен қылшылдаған қылыштың жүзінде өтті. Зұлмат заманның тар шеңберінде, күнделікті аңду мен қуғын астында халқымыздың ардақтылары қазақтың рухани-мәдени құрылысының дамуына айтарлықтай үлес қосып үлгерді. Олар жұртының шын мәніндегі жанашыр арашашысы екендерін көрсетті. Ешқандай саясат пен ұлтшылдық идеяны көксемей-ақ, халқының қажнетіне жарауға тырысты Бұл жағдай түсінікті де еді, ендігі жерде ұлттық ұранды көтеруге, күшіне әбден енген Кеңес үкіметі ешқандай мүмкіндік бермеді. Ұлт зиялыларының үкімет саясаты аясындағы нақты іс-әрекеттері халқына рухани қызмет ету және оның сана-сезімін шамасы келгенше улы идеологиядан аман сақтау болды. Тәуелсіз ұлттық мемлекет дәрежесіне жете алмаса да, ендігі жерде қазақтың ұлттық болмысы мен рухын сақтап қалуға еңбек етті. 
 Халқының еңселі ел болуын көксеген ұлт зиялылары ел арасындағы оқу-ағарту саласын көтеруді, сөйтіп, жұрт санасын сауықтыра отырып, ұлттық болмысты сақтауды мақсат тұтты. Олар Кеңес үкіметінің алысты көздеген зымиян саясатының негізгі түп-төркінін де білді. Осы саясатпен іштей, астыртын, өздерінің білім-қабілеттері мен іс-әрекеттерін жұмсай отырып күрескен есіл боздақтар алдымен ұлтының этнос ретінде жойылып кетпеуі үшін оның тілін, әдет-ғұрпын, әдебиетін, мәдениетін, тарихын жинақтап, зерттеп-зерделеп, ұлттық рухын байлығына айналдыруға тырысты. Осы салада олардың, атап айтқанда, М.Тынышбаев пен С.Асфендияровтың тарихтан, Ж.Аймауытовтың психологидан, А.Байтұрсыновтың тілден, М.Жұмабаевтың педагогикадан іргелі еңбектері туындады. Бұлар еліміздің рухани тәуелсіздігі үшін ұлт зиялыларының қаламы мен білімінен туған ерекше күрестер көрінісі болды. Халел Досмұхамедұлы да осы жылдары тарих, әдебиет , педагогика салаларында айтарлықтай мұралар қалдырып еді...
Қазақ педагогикасы мен ағартушылық саласында айрықша із қалдырған көрнекті тұлғалардың бірі – Халел Досмұхамедұлы. Халел ұлттық педагогиканы ғылыми түрде негіздеп, бір ізге түсіруде үлкен еңбек сіңірген еді .Ол кісінің бұл саладағы еңбегі көп уақытқа дейін зерттелмей келгені оның саяси белсенділігіне, ұстаған жолы мен идеясына байланысты екені қазір баршаға аян. Өйткені "халық жауы" деген жалған айдар тағылған арыстарымыздың қатарында Халел болды. Ғұламаның көптеген еңбектері қиын-қыстау заманда, өкімет тарапынан қудалау кезінде жоғалып кеткендіктен ол ақталғаннан кейін де оның артында қалған ұлан-ғайыр мұрасын тауып, талқыға салып, іріктеп,ғылыми тұрғыдан зерттеу оңайға түсіп жатқан жоқ..
Қазіргі таңда қолда бар еңбектері ғұламаның ғылыми қызметін зерттеуге негіз болып отыр. Көрнекті тұлғаның ағартушылық саласындағы еңбегінің, педагогтік-ұстаздық қызметінің алатын орны ерекше. Ол қандай жұмыста жүрсе де,өзінің дәрігерлік міндетін бір сәт ұмытқан емес. Балаларды жанындай жақсы көрген ол, көбінесе, тіпті айдауда жүрген кездерінде де, мектеп дәрігерінің қызметін қоса атқарып отырған. Институтта жүрген жылдары бала тәрбиесімен айналысқан ғалым – педалогия кафедрасын ұйымдастырып, кейіннен "Педалогия ғылымының профессоры" деген атағын да алған. Халқының тәнінің саулығын бәрінен жоғары қойған Халелдің қасиетті мамандығы халқының мұқтажын өтеуде үлкен еңбекке айналды.
Ол кісі Ташкент қаласында орналасқан және сол кездегі ел ішіне білімнің жарық сәулесін таратуда елеулі ықпал жасаған Қазақтың халық ағарту институты деп аталатын оқу орнында жұмыс істеді. Бұл өзі мектептер мен мектептен тыс мекемелер, халық ағарту ұйымдары үшін мамандар даялайтын жетекші оқу орындарының бірі болған. Ұлтының рухани жаңғыруы мен мәдени дамуына қызмет еткен ұлт зиялылары осы мақсатта өздерінің ағартушылық ұйымдарын құрып, оны өз мақсаттарын іске асырудың тетігіне айналдырды.
Ташкентке шоғырланған зиялы қауым өкілдері ұлтына мәдениет шамшырағын жеткізуді мақсат еткен "Талап" атты қоғам құрады. Қоғам төрағасы болып – Халел Досмұхамедов, мүшелері: профессор Александр Эдуардович Шмидт, Иса Тоқтабаев, Мырзағазы Есболов, Мұхамеджан Тынышбаев, Мұхтар Әуезов,Қасым Тыныстановтар сайланады. Мағжан Жұмабаев, Әбубәкір Диваев, Николай Архангельский, Тұрар Рысқұлов, Сұлтанбек Қожановтар "Талап" жұмысына белсене араласады.Ондаған кітап,оқу құралдары осы қоғам күшімен жарық көреді.
Х.Досмұхамедұлының республикадағы оқу-ағарту саласына сіңірген елеулі еңбегі ескерусіз қалған жоқ. Халел 1927 жылы доцент,1929 жылы профессор атағы берілді. Ол 1924 жылы Ресей Ғылым Академиясының Оталық Өлкетану бюросының тұңғыш корреспондент-мүшесі болып сайланды.Сонымен қатар өзінің мамандығы бойынша Денсаулық Сақтау Комиссариатында жоспарлау-ұйымдастыру басқармасының меңгерушісі қызметін де атқарған.1924 жылы Ташкентте Қазақ-қырғыз білім комиссиясы жанынан "Сана" журналын шығарып,өзі басшылық жасап отырды.
Халық ағарту саласында атқарған жемісті еңбектері Халелдің шын мәнісінде халқының жанашыр ұлы екенін көрсете білді. Досмұхамедұлы мәдени-ағарту тұрғысында былай деді: "...Заманымыз – мәдениет заманы, мәдениетке біілім жеткізеді. Білім оңайлықпен қолға түспейді. Білім...алуға көп еңбек, аса сабыр керек. деп айтқан. Халелдің тереңнен тартқан бұл ойының түп төркіні – халқына еңселі ел болам десеңдер алдымен оқу-білім, мәдениетке бет бұруын көрсетуі еді. Оқу-білімге мұқтаж қазақ халқының рухани дүниесінде үлкен төңкерістер жасаған ХХ ғасырдың 20-30 жылдарындағы мәдени-ағарту жұмыстарының бел ортасында жүрген Досмұхамедұлы өзінің тұңғиық,таза даналық ойлары мен еуропалық сапалы білімін ұштастыра білді.
Х.Досмұхамедұлы этнопедагогика мен этнопсихология саласына айтарлықтай қомақты үлес қосты. Қазақ халқының ұлттық мінез-құлқының ерекшеліктерін ғылыми тұрғыда алғаш рет негіздеді. Халелдің этнопсихология мен этнопедагогика саласында айтқандары көбіне оның фольклорлық еңбектерінде жарияланған.Оның себебі,ұлттық педагогика мен психология ерекшеліктерін ғұлама осы саладан іздеген екен.
Этнопсихология қарастыратын психологиялық мәселелер ауыз әдебиетінде өлшеусіз мол. Мұны Х.Досмұхамедұлы өз еңбектерінде анық көрсете білді. Мысалы,қазақтың айтыс өнерінің сан алуан түрлерінде адам жан-жүйесінің небір жақтары - ойлау,сөйлеу,қиял,сезім,ерік-жігер,мінез,т.б. - әр қырынан көрініп жатады.
Халелдің пайымдауынша – қазақ халқының ауыз әдебиеті – тәлім-тәрбиенің негізгі қайнар көзі оның бұлай тұжырымдауына себеп,өзінің рухани білімінің осы салада қалыптасқанында жатыр.Ол қазақ әдебиетінің қай жанры болмасын,тәлім-тәрбиелік мазмұнға бай келетінін онда көшпенді халықтың өмір салты, психологиясы жан-жақты көрініс табатынын айтады. "Қазақтың жеке өмірінің барлық сәттері туғаннан бастап өмірінің соңына дейін,жеке адам,тұтас халықтардың немесе жеке рудың туған өміріндегі барлық оқиғалар халық әдебиетінде жырланады.Мәселен,сәбидің дүниеге келуі мен алғашқы жылдары халық поэзиясында шілдехана,бесік жыры, (колыбельная песня)атты арнайы жырлар түрімен аталып өтеді",-дейді Халел.Ол халқының болашағы – келер ұрпақтың келешегі мен ертеңін де ойдан шығармай, арнайы көңіл бөліп отырған. Жас ұрпақтың ұлттық тәрбиесінің бастау бұлағы – халықтың қайнаған тұрмыс-тіршілігі мен салт-дәстүрлерінің халық әдебиетіндегі көріністерінің маңыздылығын көрсетеді.
Х.Досмұхамедұлының айтуынша, ұлттық тәлім-тәрбие сәбилік, бозбалалық ,жастық шақ кезеңдерінде, той-томалақ,айтыс,ән-күй,өлең-жырлардың мазмұнын анық жақсы байқалады,яғни,қазақ баласының шыр етіп жерге түскенінен бастап кәмелетке толғанға дейінгі тыныс-тіршілігі ән мен жырдың аясында қалыптасады. Қазақтың тілі мен өнерін ғасырлар бойы дамыта отырып осы күнге жеткізген ұлттық музыка екенін Халел дәл көрсете білген.Халел өз сөзінде: "...Әдеттте оныңең бірінші еститін үні – анасы айтқан бесік жырының әуені", -дейді. Генетиктердің айтуынша бала ана құрсағында жатқанда-ақ анасының дауыс ырғағын, қимыл-қозғалысын сезініп,белгілі бір этностың тілімен ақпарат алып отыратындығы дәлелденіп отыр. Халелдің бала психологиясының ерекшелігіне байланысты түйіндері халықтық педагогикадан гөрі ғылыми педагогика мен психологияға жақын,этнопедагогика мен этнопсихологияға байланысты айтылған ойлар.Яғни,Халел тәрбие мәселесіне ғылыми сипат беріп қазақ халқының ұлттық психологиясын,оның тіл ерекшелігі мен музыкасын,әсіресе,қасиетті домбырасы арқылы көрсеткен.
"...Қазақтың өз баласын тәрбиелеуде дыбыстық ырғақтардың басты орындарға шығуына,сірә,халық әдебиетінің,халық әндерініңкең таралып,дамуы және қазақтардың өмірдің кез-келген жағдайында өлең шығарып,ән айтуы бір себеп болса керек", - деп Халел алғашқы ойын жалғастырады. Халел осы ғылыми маңызы бар түйініне сабақтас-мына пікірдің этнопедагогикалық мәні айтарлықтай: «Бала тілінің дамуы мен жеке адамның қалыптасуы мәселелеріне халық балалар әдебиетін зерттеудің көптеген мағлұмат беретіні сөзсіз.Сондықтан да қазақ педагогтары бұған дұрыс көңіл аударулары қажет .Халел ұлттың этнос ретінде жер бетінен жоғалмауын,оның одан әрі дамуы-тілге байланысы екенін,әсіресе,жас баланың ана тілін дамыта меңгеруін баса көрсетті.Сол кезде-ақ Халел тіл мәселесін төменнен дамытуды,оны халықтың рухани өмірінен тікелей байланыстыра отырып өрістетуді ұсынған екен.Бұл дегеніміз-ана тіліміздің өмірлік өркендеуінің көрінісі.
Халел халық педагокикасына қатысты атауларға тоқталып,анықтамалар жасады. Ол қолданған атауларының қатарына шілдехана, бесік жыры, сәлемдесу, көрісу, бата, алғыс, ырым, тыйым сөздер, мақал-мәтел, жұмбақ, жаңылтпаш, өтірік өлең, үйлену тойы өлеңдері (жар-жар, той-бастар, қоштасу,сынсу) жоқтау, жұбату, көңіл айту, аруақпен айтысу, әпсана, аңыз, шежіре, айтыс, шешендік өнер,билік сөз,өсиет діни ғибраттық сөз,тарихи өлең,билік сөз,өсиет,діни ғибраттың сөз,тарихи өлең,батырлық жыр,емшілік жырлар,қисса,ғашықтық жыр,түс жору,т.б.жатады.
Халел Досмұхамедұлы әдебиет зерттеушісі ретінде де біраз еңбек сіңірген ғұлама. Оның әдебиет зертеушісі хақындағы қызыметіне академик 3.Қабдолов өте әділ баға берген        «...Данышпан Досмұхамедов мұнымен тынбайды, туған халқының даналығын тек оның өзіне ғана емес, өзге жұрттарға да анық таныту үшін, енді орыс тілінде «Қазахская нородная литература и ее содержание» («Қазақ халық әдебиеті») деген кітап жазып бастырды. Сөз өнері туралы тек осы кітабынан басқа еш нәрсе жазбаса да дәрігер Досмұхамедов тамаша әдебиет зерттеушісі ретінде тарихта қалған болар еді. Өйткені бұл кітап-қазақ әдебиетінің тегі(генезисі)қайнар көзі жайында Халел ашқан Америка. Мұның эпостан қиссаға дейін жіпке тізілген 46 түрлі жанрлық классификацисының өзі мәңгілік маңызын жоймайтын,құнын кемітпейтін әдеби-эстетикалық қисын.
Ал ғұлама ғалым мұнымен де тынбайды."Аламан" деген жинақ, "Исатай-Махамбет",тағы бір кітап бастырып шығады. Соңғы кітапқа алғысөз әрі кіріспе ретінде жазған "Тайманұлы Исатайдың қозғалысы турасында қысқаша мағлұмат"дейтін қысқа емес, ұзын зерттеуі -әдеби-шығармашылық еңбектерінің шыңы.бұл кітап Махамбет жырлары мен Ығылман Шөрековтың атақты "Исатай-Махамбет" дастанының тұңғыш басылымы ғана емес, Махамбеттанудың басы болып табылады. Демек, Қазақ әдебиеттану ғылымының арнаулы бір саласын салып, қалыптастырған тағы да Халел Досмұхамедов деуіміз шарт . Ғұлама Халелдің әдебиет зерттеушісі ретіндегі еңбегіне бұдан артық әділ баға берілмес. Бұл арада атап айтатын бір нәрсе – Халел көп нәрселер туралы, соның ішінде, қазақ әдебиетінің көрнекті өкілдері және олардың шығармалары жөнінде алғаш рет сомды пікір айтқан әдебиетші десек, шындық шеңберінен шыға қоймаймыз. Ол өзінің зерттеу еңбектерінде қазақ халқының ұлттық салт-дәстүрлерін талдай отырып, әдеби шығармалардың мазмұнына, оларда айтылған сүбелі ойларға арқа сүйеп отырады. Оның әдебиетке қатысты кез-келген шығармасын алып, мынау тек әдебиет туралы жазылған екен деуге келе қоймайды. Ғылым салаларын ғалым көбінесе байланыста жазады .Бұл дегеніміз ғұламаның сегіз қырлы бір сырлы әмбебап тұлға ретіндегі жан-жақты терең білімі мен тылсым терең талғамын көрсетеді.
Халел Досмұхамедұлының негізгі мамандығы дәрігер болғанымен, жан-жақты ғалым екендігін жоғарыда айтып өттік. Сол пікірдің дәлелі оның қазақтың тілі туралы жазған еңбектері болып табылады. Ғалым бұл бағытта бірнеше көлемді зерттеу жұмыстарын жүргізген. Қазақ тілінің теориясы мен грамматикалық ұстанымдары әлі толық қалыптаспай,тиістіғалымдар тарапынан тиянақты шешім қабылданбай тұрған кездің өзінде Х.Досмұхамедұлы мүмкіндігінше ғылыми тұжырымдар жасай білген. Солардың ішінде, әсіресе,қазақтың төл оқулықтарын жасау барысында өз ойларын батыл келтіріп айтып отырады.
Ең бірінші айтатын нәрсе - ғалым ұлттық ғылым тілін қалыптастыру үшін өз тарапынан белгілі бір еңбектер сіңірген. Олардың негізгі бағыты бүгінде өз құнын әлі жойған жоқ. Әсіресе термин және стиль мәселесінде ғалымның айтқан тұжырымдары бүгінгі таңда да назар аударарлық деп білеміз. Өзінің негізгі мамандығы дәрігер, жаратылыстанушы болғаннан кейін осы бағытта жазылған оқулықтардың тілі ол кісінің зерттеу объектілерінің бірі болған.
Жоғарыда айтып өткеніміздей Х.Досмұхамедов атақты, ғұлама ғалым, дәрігер педагог. Ол өмірінің қиын кезеңдеріне қарамастан білімін терең меңгеріп, ізденісін жалғастыра білді. Бүгін міне осы ғұлама, ғалым ХДосмұхамедовтың туылғанына 135 жыл толып. оның атымен аталып отырған біздің Атырау мемлекеттік университетіміз Қазақстанда ең ірі жоғары мемлекеттік оқу орындарынның бірі болып отыр Х.Досмухамедов атымен аталған университетіміз қазақстанға танымал жоғары оқу орындарының бірі болып отырғанына мен мақтаныш тұтамын. Х.Досмұхамедов сияқты ғұлама ғалымдар өз арамыздан да табылса екен жарығы өшпейтін жұлдызымыз Х.Досмұамедов қазақстанға танымал болып қоймай барша әлемнің де жадында жүрсе екен.

1. Досмұхамедұлы X. Таңдамалы (избранное)- Алматы: Ана тілі, 1998.
2. Қорқытов Б. Атырау билері мен батырлары- Алматы: Өлке, 1992.
3. Досмұхамедұлы X. Аламан - Алматы, Ана тілі, 1991.
4. Сыздықов Қ. Керімов Ш. Алқаласа әлеумет. Жыр жинағы- Алматы, 1991.
5. Озғанбай Ө. Ресей Мемлекеттік Думасы және Қазақстан (1905-1917 ж.ж.) - Алматы, 1999.
6. Нұрпейісов Қ.Н. Алаш һәм Алашорда - Алматы 1995.
7. Қойгелдиев М.Қ. Қазақ демократиялық интеллигенциясының 1905-1917-ші жылдардағы қоғамдық- саяси қызметі.
Докторлық диссертацияның авторефераты-Алматы, 1994-28
8. Қойгелдиев М.Қ. Қазақ демократиялық интеллигенциясының 1905-1917-ші жылдардағы қоғамдық- саяси қызметі. Алматы, 1997
9. Қойгелдиев М.Қ. Алаш қозғалысы- Алматы, 1995.
10. Тынышпаев М. История казахского народа. Составители и авторы предословия Такенова А.С., Байғалиев Б.-Алматы: Қазақ университеті. 1993.
11. Озғанай Ө. Ресей мемлекеттік думасы және Қазақстан (1905-1917 ж.ж)- Алматы: 1999.
12. Нұрпейісов К., Құлкенов М., Хабижанов Б., Меклпеов А., Халел Досмүхамедұлы және оның өмірі мен шығармашылығы - Алматы Санат, 1996.
13. Табылдиев Х.Б. Есімі ел есінде "Денсаулық" 1995, № 7.
14. Досмұхамедұлы X. Жұқпалы аурулар хақында // "Қазақ" газеті 1914 № 60, № 62.15.     Қазақстан ұлттық энциклопедиясының бас редакциясы - Алматы. 1998.
16. "Қазақ газеті". 1917.
17. Нұрпейісов К.Саяси көзқарас Халел Досмұхамедұлы және оның өмірімен шығармашылығы - Алматы: Санат 1996.
18. Алаш орда. Сборник документов - Алматы: 1992.
19. Аманжолова Д.А. Казахский автономизм и Россия. История движения. Алаш - Москва. Россия молодая. 1994.
20. Досмұхамедов X. Табиғаттану. І-бөлім Ташкент,1922.
21. Досмұхамедов X. Жануарлар I- бөлім. Қызылорда, 1928.22. Досмұхамедов X. Адамның тән тірлігі. Қызылорда, 1927.
23. Досмүхамедов. X. Денсаулығыңды сақгай біл. Алматы, Балауса, 1997.
24. Алты алаштың мақтанышы Республикалық "Х.Досмұхамедов оқулары" атты ғылыми-практикалық конференңия материалдары. Атырау, 2000.
25. Хабижанов Б. Дәрігерлік қызметі ел ішіндегі жұқпалы аурулармен күрес. Халел Досмұхамедұлы және оның өмірі мен шығармашылығы - Алматы, Санат. 1996.|
26. Досмұхамедов X. Қазақ-қырғыз тіліндегі сингармонизм заңы. Ташкент, 1924.
27. Сейталиев Қ.Б. Әмбебап ғалым-педагог // Қазақстан мектебі. 1994, № 6.
28. Сейталиев Қ.Б. “Қазақстанда жоғары педагогикалық білім берудің дамуы. Алматы, Республикалық баспа кабинеті 1996.
29. Қоянбаев Ж.Б., Қоянбаев Р.К. Педагогика. Астана, 1998.
30. Әубәкіров С. Экология тану. Алматы, 1995.
31. Көшербаев Қ. Қазақ тілі мен әдебиеті - ұлт мәдениетінің тірегі.// Қазақ тілі мен әдебиеті. 2000. № 7.
32. Сыздықов Қ. Керімов Ш. Алқаласа әлеумет. Жыр жинағы. Алматы, 1991.
33. Шәріп Амантай. Абай және үлт // Қазақ әдебиеті. 2000.
34. Әуезов М.О. Әдебиет тарихы- Алматы. 1991
35. Досмұхамедұлы X. Исатай-Махамбет.- Алматы: Өлке, 1991.
36. Х.Досмұхамедұлы атындағы Атырау мемлекеттік университетінің Хабаршысы. Ғылыми журнал.
37. К.Қожахметова. Мектептің ұлттық тәрбие жүйесі: теория және практика. Алматы. РБК, 1997 ж.
38. С.Қалиев, Қ.Жарықбаев Қазақ тәлім-тәрбиесі. Алматы, 1995.
39. Ә.І.Сембаев. Қазақ совет әдебиетінің тарихы. Алматы, 1967.
40. Қ.Құнантаева. Қазақстанда білім беру ісінің тарихы. Алматы, 1917-1990.
41. ІІІ Республикалық «Досмұхамедов оқулары» Атырау, 2003.
42. Атырау мемлекеттік университеті: бүгіні мен болашағы. Алматы, 2001.
43. Х.Досмұхамедұлының өмірі мен шығармашылығы. Алматы, «Сана» - 1996.
44. Досмұхамедов Х. Таңдамалы. Алматы: «Ана тілі», 1998.
45. ӨРОМА. Р-372 қор 1-тізбе, 15-іс, 51-73 п.
46. ӨРОМА. 17-қор, 1-тізбе, 293-іс, 25 п.
47. Нұрпейісов К., Құлкенов М., Хабижанов Б., Мектепов А., Халел Досмұхамедұлы және оның өмірі мен шығармашылығы –Алматы Санат, 1996-115 б.
48. ӨРОМА. Р-34 қор 1-тізбе, 293-іс, 25 п.49.   Нұрпейісов К., Құлкенов М., Хабижанов Б., Мектепов А., Халел Досмұхамедұлы және оның өмірі мен шығармашылығы – Алматы Санат, 1996-133 б.
50. ӨРОМА. Р-34 қор 1-тізбе, 2114-іс, 13 п.
51. ӨРОМА. Р-34 қор 1-тізбе, 2114-іс, 13 п.
52. ӨРОМА. Р-34 қор 1-тізбе, 2114-іс, 13 п.
53. «Сана» 1923 №1.
54. Алтын алаштың мақтанышы. Республикалық оқулары-Атырау, 2000-60 б.
55. ӨРОМА. Р-34 қор 1-тізбе, 2114-іс, 36 п.
56. Досмұхамедов Х. Табиғаттану. І-бөлім Ташкент, 1922, 6-11 б,б.
57. Досмұхамедов Х. Жануарлар І-бөлім Қызылорда 1928, 229 б.
58. Досмұхамедов Х. Жануарлар І-бөлім Қызылорда 1928, 3 б.
59. Досмұхамедов Х. Жануарлар І-бөлім Қызылорда 1928, 3-229 б.
60. Досмұхамедов Х. Адамның тән тірлігі. Қызылорда 1927, 4 б.
61. Досмұхамедов Х. Адамның тән тірлігі. Қызылорда 1927, 308 б.
62. Досмұхамедұлы Х. Бірінші том. Жан саулығы/ Құраст. Проф.Ғ.Әнес.- Алматы: «Арыс» баспасы, 2017. – 432 б.
63. Досмұхамедұлы Х. Екінші том. Тән саулығы/ Құраст. Проф.Ғ.Әнес.- Алматы: «Арыс» баспасы, 2017. – 496 б.
64. Досмұхамедұлы Х. Үшінші том. Жануарлар / Құраст. Проф.Ғ.Әнес.- Алматы: «Арыс» баспасы, 2017. – 536 б.
65. Мұратова А. Х. Досмұхамедұлының Қазақстан ғылымы мен қазақ тілінің дамуында алатын орны. //Қазақ тілі мен әдебиеті. 2000, №4 52-53 бб.
66. Досмұхамедов Х. Денсаулық сақтай біл. Алматы, Балауса 1994. 4 б.
67. Досмұхамедов Х. Денсаулық сақтай біл. Алматы, Балауса 1994. 69 б.
68. Алты алаштың мақтанышы Республикалық «Х.Досмұхамедов оқулары» атты ғылыми-практикалық конференция материалдары. Атырау, 2000. 61-б.
69. Алты алаштың мақтанышы Республикалық «Х.Досмұхамедов оқулары» атты ғылыми-практикалық конференция материалдары. Атырау, 2000. 69-б.
70. Досмұхамедұлы Х. Таңдамалы (избранное) – Алматы: Ана тілі, 1998, 349 б.
71. ҚРОМА. 693-қор, 47-іс, 123-124.
72. Әлімханова.Р. Халел басқарған «Талап» қауымы. // Ақиқат. 1998 №3 62-64 б.б.
73. 1 Ағартушы Халел. Жинақ /Құраст. Ғ.Қабдолқайырұлы. – Алматы: «Арыс» баспасы, 2004. –272 б.

Университет профессорлары Аққали Ахмет пен Сайфулла Сапановтың 2019 жылғы Ресейдің Мәскеу және  Воронеж  қаласына жасаған ғылыми іс-сапары барысында әкелген құжаттарынан

   

   

автор: Базарғалиев Ғабит Бағытжанұлы

The house in Voronezh where Khalel lived

            Khalel's personal ex-libris (bookmark)

Khalel's bet.

Resolution on awarding the name of Khalel Dosmukhamedov to the Kh. Dosmukhamedov Atyrau University 

Khalel Dosmukhamedov is a doctor in the pioneer camp of School No. 7 in the city of Voronezh.

Collection of activities and published articles within the framework of perpetuating the legacy of Khalel Dosmukhamedov

International Conference "Theory and Practice of Formation of National Scientific Language

26 April 2024 Associate Professor of the Department of Psychology and Pedagogy of Atyrau University, Candidate of Pedagogical Sciences Bazargaliev Gabit Bakytzhanovich took part in the plenary session of the International Scientific-Theoretical Conference "Theory and Practice of Formation of National Scientific Language", organised by the Kazakh National University named after Al-Farabi in honour of the 100th anniversary of the First Congress of Kazakh Scientists. Within the framework of the conference, he presented a report on 'Khalel Dosmukhamedov and the formation of higher education in Kazakhstan'.

• • https://www.instagram.com/p/C6dAmetofCm/?igsh=MWIwZnN6dm1xMzdqMQ==

Dosmukhamedov Readings-2024

 o The international scientific-practical conference "K.I. Satpayev and science in Kazakhstan" dedicated to the 125th anniversary of the academician of the Academy of Sciences of the Kazakh SSR Kanysh Imantaevich Satpayev was held in Atyrau University named after Khalel Dosmukhamedov within the framework of "Dosmukhamedov Readings-2024". Based on the results of the conference, a collection of scientific papers was published.

2. • https://www.facebook.com/share/p/1Afp3ALxXb/

Round table "Khalel Dosmukhamedov - the mirror of Alash"

o On 10 October 2024, in honour of the 30th anniversary of the naming of Khalel Dosmukhameduly to Atyrau University, a round table "Khalel Dosmukhameduly - the mirror of Alash" was held. The event was attended by university professors who shared important historical and scientific data. The round table was held at a high level and was useful for all participants.

https://www.instagram.com/p/DA-1Vl-N9hB/?igsh=cHNtZjg4aHczbjM2

2. • Science project competition
   • From 14 to 15 May 2024 the methodical centre of education of Kyzylkogin district organised a competition of scientific projects among graduates of 11th grades on the theme “Khalel and its heritage”. Gabit Bazargaliev, Associate Professor of the Department of Psychology and Pedagogy, Candidate of Pedagogical Sciences, acted as a jury member of the competition
   • o According to the results of the competition: 
   • o - I place was awarded to Bagytzhan Aynelya (Zhanasharua Kazakh secondary school) with the theme “Khalel the linguist”; 
   • o - II place was awarded to Nurniyaz Aibar (secondary school named after G. Slanov) with the theme “Scientist of the century - Khalel Dosmukhamedov”; 
   • o - III place went to Alexandra Fatima (secondary school named after B. Amanshin) with the theme “Kh. Dosmukhamedov - researcher of Murat's poetry”.

The April and June issues of the university newspaper featured articles “Scholar of the Century” and “A University Named after Khalel”.

https://asu.edu.kz/ru/media/newspaper/19152/

If you think about the hundreds, thousands of Kazakhs receiving higher education, you will realise: this nation is also capable of working and moving forward. This means that one day it will take one of the honoured places in the world and become the second Japan.

It takes a lot of hard work and a lot of patience to get an education. There are many paths to knowledge. The most important are a good school and an educated teacher. In addition, you need books that are written in a language that everyone can understand.

Our time is the age of culture, and knowledge leads to culture. Knowledge comes gradually, and to be educated you have to work hard.

Without labour there is no knowledge. To think that you can enlighten the people and quickly make them cultured without effort is folly..

A nation preserves its language as long as it remains independent. The language of a people is destroyed by the influence of cultural nations that take the culture of neighbouring nations as a model.

In our experience, Kazakh is a rich language. However, its terminology and structure have not yet been organised for science. If the Kazakh language is systematised in a scientific direction, it will not be inferior to other languages in anything, and we must believe in this.

The destruction of a nation's language is primarily promoted by educated people. They are the most susceptible to external influences and become agents of changes in their native language.

If the language of schools and publishing houses is correct, it enriches, develops and flourishes with the people. If, on the other hand, a mixed, confused language is used in schools and presses, such a nation is an unhappy nation, and its language will inevitably collapse. Borrowing foreign words, it is necessary to adjust them to the laws of our language. There is not a single language in the world that accepts foreign words without modification.

In childhood, a person who has received a good education in a national school does not forget the laws of his native language and, using foreign words, tries to pronounce them according to the rules of his own language, because of which he may get confused.

Knowing one's mother tongue well and speaking a foreign language fluently is a joy. But not knowing one's mother tongue and speaking a foreign language is sadness. It is a great mistake to imitate a foreign language without knowing one's own. Neither educated people nor students should forget this.

Language is the soul of a people. A nation that does not know its language cannot be a full-fledged nation. A nation striving for culture, first of all changes its language and then destroys it. A nation that has lost its language is doomed to extinction. It is necessary not to distort but to improve the language, to consider the conditions of its preservation, to show examples of folk and fiction literature, to familiarise with its expressive forms.

Our Kazakh people, having awakened, strive to catch up with those nations that have gone ahead in the competition for culture. The basis of culture is knowledge. Knowledge comes through language. In educated peoples, the language is rich.

A people seeking culture first of all changes its language. Along with the knowledge coming from outside, new words appear to explain customs, laws, and innovations. Most new words in a language will be borrowed from more cultured peoples.